Wat is er aan de hand in Den Haag?
Een Kritische Blik op het Nederlands Bestuur
In 2021 trok voormalig topambtenaar Bernard ter Haar, die werkte bij de ministeries van Financiën en Sociale Zaken, al een opmerkelijke conclusie. Hij schreef op zijn persoonlijke blog dat de Nederlandse overheid deze eeuw nog "niets substantieels tot stand heeft gebracht" en al twintig jaar tekortschiet.
Toch zijn er wel degelijk successen te noteren, zoals het project 'Ruimte voor de Rivier'. De noodzaak hiervan was onomstreden na de bijna-overstromingen die destijds veel angst veroorzaakten. Helaas lijkt er op veel andere terreinen sprake te zijn van stagnatie, wat ernstige gevolgen kan hebben. Denk aan vermijdbare ziekte en overlijden, onnodige klimaatverandering, verlies van natuur en biodiversiteit, en toenemende mentale problemen. We laten ook kansen liggen om te innoveren en ondernemers te stimuleren die gericht zijn op brede welvaart, omdat vaak de meest voor de hand liggende maatregelen niet worden genomen.
Dit complexe vraagstuk heeft meerdere oorzaken. Laten we ze eens nader bekijken.
Oorzaken van de Stagnatie
Neoliberalisme en Belangenvervaging
Een van de factoren die vaak genoemd wordt, is de invloed van de neoliberale ideologie. Deze stroming heeft ertoe geleid dat de grens tussen publieke en private belangen is vervaagd. De gedachte was dat de overheid kleiner moest worden ten gunste van de markt en dat het faciliteren van verdienmodellen vooropstond. Grote problemen waar we nu mee worstelen, zoals klimaatverandering, de woningnood en vervuiling van bodem, lucht en water, kunnen deels hieruit worden verklaard.
Het lijkt erop dat regeringen soms de eigen wetten en verdragen opzijschuiven om grote bedrijven te bevoordelen. Nederland wordt dan gezien als een infrastructuur die in dienst staat van ondernemers, waarbij de belangen van burgers, de overheid en het land op de tweede plaats komen. In deze context lijkt er soms minder aandacht te zijn voor democratie, publieke moraal en een heldere visie bij de politieke partijen.
Carrièreperspectieven en Belangenvermenging
Een andere belangrijke factor is het carrièreperspectief van ambtenaren en politici. Mensen in het openbaar bestuur hebben soms twee agenda's: die van hun functie en die van hun persoonlijke toekomst. Dit kan ervoor zorgen dat ze bepaalde meningen of acties vermijden om hun carrièrekansen niet in gevaar te brengen.
Hieraan gerelateerd is de toenemende belangenvermenging. Er vindt veelvuldig een overstap plaats tussen de private en publieke sector, wat de grens tussen die twee vervaagt. De groeiende rol van de consultancy-industrie, die vaak onder de radar opereert, versterkt dit effect. Een voorbeeld hiervan is wanneer mensen vanuit de private sector overstappen naar een toezichthouder zoals de Autoriteit Consument en Markt (ACM), wat de effectiviteit van zo'n orgaan mogelijk kan verminderen.
Competenties en Opleiding
De vraag of politici en bestuurders over de juiste competenties en opleiding beschikken, speelt ook een rol. In tegenstelling tot medische beroepen is er geen verplichting om je geschiktheid aan te tonen voordat je in de politiek stapt. Dit kan ertoe leiden dat ons politieke stelsel niet altijd de meest bekwame bestuurders en politici voortbrengt.
Ook het opleidingsniveau van bestuurders kan een factor zijn. Het is opvallend dat er veel minder studenten kiezen voor Bestuurskunde dan voor (bedrijfs)economie. Dit kan verklaren waarom het denken in markten en verdienmodellen verder doorgedrongen is dan het denken in publieke waarden.
Stel je voor dat een econoom pleit voor privatisering van een bank als ABN-AMRO, terwijl een bestuurskundige wellicht zou aanvoeren dat de bank in publieke handen moet blijven en hypotheken als een overheidsgereguleerde dienst moet zien. Dit is een illustratie van hoe verschillende denkrichtingen tot fundamenteel andere oplossingen kunnen leiden.
De Rol van de Media
Tot slot is de media een onmisbare pijler van een gezonde democratie. Onafhankelijke en kritische media zijn cruciaal. Helaas is de onafhankelijkheid van de NPO ter discussie komen te staan na het afschaffen van de kijk- en luistergelden. Bezuinigingen hebben de budgetten voor onderzoeksjournalistiek onder druk gezet, wat zich uitte in minder uitzendingen van programma's zoals Zembla en Pointer.
Het frame dat de NPO een 'links bolwerk' zou zijn, heeft ook een aanzienlijke impact gehad. Hoewel sociale media een belangrijke rol spelen, hebben traditionele media de afgelopen jaren een cruciale rol gespeeld in het presenteren van nieuwe politieke partijen aan het electoraat (zoals FvD, BBB, NSC en PVV). Hierbij kan de ongenuanceerde overdracht van one-liners en desinformatie een grote invloed hebben gehad. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van eufemistisch taalgebruik, zoals het woord 'oorlog' voor de genocide in Gaza, waarbij media het narratief van de regering lijken te volgen.
Tags: