Wat is er aan de hand in Den Haag?

Een beknopte analyse van het Nederlands Bestuur

 

In 2021 trok voormalig topambtenaar Bernard ter Haar (1), die werkte bij de ministeries van Financiën en Sociale Zaken, al een opmerkelijke conclusie. Hij schreef op zijn persoonlijke blog dat de Nederlandse overheid deze eeuw nog "niets substantieels tot stand heeft gebracht" en al twintig jaar tekortschiet.

Toch zijn er wel degelijk successen te noteren, zoals het project 'Ruimte voor de Rivier'. De noodzaak hiervan was onomstreden na de bijna-overstromingen die destijds veel angst veroorzaakten. Op veel terreinen stagneert de voortgang en/of zijn er problemen bijgekomen. Veelal met serieuze consequenties. Denk aan vermijdbaar menselijk leed, armoede, gezondheidsschade, onnodige klimaatverandering, verlies van natuur en biodiversiteit. Kansen om te innoveren en ondernemers te stimuleren richting brede welvaart en meer zingeving blijven liggen.

Dit complexe vraagstuk heeft meerdere oorzaken. Laten we ze eens nader bekijken.

Oorzaken van de stagnatie

Complexiteit van de samenleving

Onze samenleving/economie is dermate technisch geavanceerd en internationaal verweven, dat de consequenties van beslissingen niet altijd goed zijn te overzien. Beleid en beleidsconsequenties zijn veelal multidisciplinair terwijl vakmensen veelal zijn gespecialiseerd in 1 aspect. Ook de ministeries zijn gericht op veelal een beperkt aspect van het beleid. Hierdoor ontstaat wat men beleidsinconsistentie noemt. Ministeries streven verschillende -soms tegengestelde- doelstellingen na. Dit stelt hoge eisen aan het analytisch- en oplossend vermogen van (teams van) bestuurders (regering, Gedeputeerde Staten, College's van B&W en besturen van ZBO's).

Voortschrijdend inzicht en maatschappelijke traagheid

De technologische ontwikkelingen gaan snel en zijn veelal internationaal. Overheden zijn landelijk en regionaal georiënteerd. Deze asymmetrie vermindert de slagkracht. Verder gaan veranderingen traag omdat soms oplossingen grote ingrepen vragen die veelal duur zijn. Denk aan het isoleren van woningen of het uitbreiden van het stroomnet. Goede adviezen van de vele adviesorganen die onze overheid rijk is, blijven  op de planken liggen. 

Neoliberalisme en belangenvervaging

Een van de andere factoren die vaak genoemd wordt, is de invloed van de neoliberale ideologie. Deze stroming heeft ertoe geleid dat de grens tussen publieke en private belangen is vervaagd. De gedachte was dat de overheid kleiner moest worden ten gunste van de markt en dat het faciliteren van ondernemers vooropstond. Grote problemen waar we nu mee worstelen, zoals klimaatverandering, de woningnood en vervuiling van bodem, lucht en water, kunnen deels hieruit worden verklaard.
Innovaties worden soms actief tegengewerkt om het verdienmodel van bestaande ondernemingen in stand te houden. Denk hierbij aan bijvoorbeeld de agro-industrie die middels de BBB haar belangen laat behartigen.

Het lijkt erop dat regeringen soms de eigen wetten en verdragen opzijschuiven, wegkijken bij de handhaving en het voorzorgbeginsel niet toepassen om (grote) bedrijven te faciliteren. Nederland lijkt dan haast wel een faciliterende infrastructuur die in dienst staat van ondernemers, waarbij burgers, arbeidsmigranten, de overheid en de fysieke omgeving ten dienste staan van ondernemers. Overal vinden we giftige stoffen in de lucht, bodem en water terwijl 80% van de producten in de supermarkt schadelijk zijn voor onze gezondheid.

Carrièreperspectieven en belangenvermenging

Een andere belangrijke factor is het carrièreperspectief van politici en (sommige) ambtenaren. Mensen in het openbaar bestuur hebben soms twee agenda's: die van hun functie en die van hun persoonlijke toekomst (een volgende functie). Dit kan ertoe leiden dat bepaalde meningen of acties worden vermeden die voortvloeien uit de huidige functie ten gunste van een eventuele nieuwe functie.

Hieraan gerelateerd is de toenemende belangenvermenging. Er vindt veelvuldig een overstap plaats tussen de private en publieke sector, wat de grens tussen die twee vervaagt. De groeiende rol van de consultancy-industrie, die vaak onder de radar opereert, versterkt dit effect. Een voorbeeld hiervan is wanneer mensen vanuit de private sector overstappen naar een toezichthouder zoals de Autoriteit Consument en Markt (ACM), wat de effectiviteit van zo'n orgaan mogelijk kan verminderen.

Competenties en opleiding

In tegenstelling tot medische beroepen is er geen verplichting om je geschiktheid aan te tonen voordat je in de politiek stapt. Dit kan ertoe leiden dat ons politieke stelsel niet altijd de meest bekwame bestuurders en politici voortbrengt. Als wervings- en selectiesysteem is er sprake van gebreken.

Ook het opleidingsniveau van bestuurders kan een factor zijn. Het is opvallend dat er veel minder studenten kiezen voor Bestuurskunde dan voor (bedrijfs)economie. Dit kan verklaren waarom het denken in markten en verdienmodellen verder doorgedrongen is dan het denken in publieke waarden.

Stel je voor dat een econoom pleit voor privatisering van een bank als ABN-AMRO, terwijl een bestuurskundige wellicht zou aanvoeren dat de bank een verregaand gereguleerde nutsvoorziening is die daarom beter publieke handen kan blijven, waarbij de spaarder een maximale rente krijgt en de hypotheekhouder een lage rente betaalt. Verschillende perspectieven leiden tot andere uitkomsten.

Rol van de media

Tot slot is de media een onmisbare pijler van een gezonde democratie. Onafhankelijke en kritische media zijn cruciaal. Helaas is de onafhankelijkheid van de NPO ter discussie komen te staan na het afschaffen van de kijk- en luistergelden. Bezuinigingen hebben de budgetten voor onderzoeksjournalistiek onder druk gezet, wat zich uitte in minder uitzendingen van programma's zoals Zembla en Pointer.

Het frame dat de NPO een 'links bolwerk' zou zijn, heeft ook een aanzienlijke impact gehad. Hoewel sociale media een belangrijke rol spelen, hebben traditionele media de afgelopen jaren een cruciale rol gespeeld in het presenteren van nieuwe politieke partijen aan het electoraat (zoals FvD, BBB, NSC en PVV). Hierbij ontbrak veelal een kritische houding waardoor one-liners en beeldvorming dominant waren.  Mainstream media volgden veelal het narratief van de regering. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van eufemistisch taalgebruik, zoals het woord 'oorlog' voor de genocide in Gaza.

 

Verwijzingen

  1. Website Bernard ter Haar  bernardterhaar.nl
  2. Youtube: Neoliberalism - Explained in 6 Minutes (Features, Pros & Cons)
  3. https://tegenlicht.vpro.nl/artikelen/zo-beinvloedt-netwerkcorruptie-beleid-in-nederland